فعل و ساختار آن در زبان فارسی همچون حلقه ای ضعیف آماج بیشترین حملات دوستدار در این کتاب است. معلوم نیست که دوستدار صلاحیت خود را از کدام مشرب در زبان شناسی تاریخی برگرفته که در یک قلم مر گ قطعی و لابد دفن ابدی فعل‌ها زبان فارسی را از آنچه امروز در گفتار و نوشتار به کار ما بریم تا فعل‌ها فراموش شده و غیر فعال در متون و گویشهای فارسی با همه " وند"های معنا ساز پیوسته بدانها یکجا صادر می‌کند؟ کسی که اندکی با زبان شناسی نوین آشنا باشد، به ویژه که زبان دوم او آلمانی هم باشد، عجیب است که اصولا فعل مرکب را نشان ضعف یک زبان بداند و چنین تجویز کند که " آراستن فعل است نه آرایش کردن؛ گریستن فعل است نه گریه کردن؛ زدن فعل است نه پرزدن..." [i] بر این مبنا لابد میان فعل " اندیشیدن" با فعل‌ها " در اندیشیدن" و " اندیشه کردن" هیچ تفاوتی معنایی نیست و باید اولی را همچون یک فعل ساده بسیط پذیرفت و آن دو دیگر را که فعل‌ها دوپاره ای یا مرکب هستند از قاوس لغت فارسی زدود. همچنین است " دراندازیم" از فعل مرکب " درانداختن‎ "در این مصرع حافظ، " فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو در اندازیم" که لابد باید به جای آن از مصدر "ریختن" بگوییم طرحی نو بریزیم! در این بیت حافظ نیز  حتما از نظر دوستدار فعل " ویران ساختن " نه تنها فعل نیست بلکه به لحاظ منطقی نیز  تناقض آمیز ( خراب / ساختن) است :

به یادِ چشم تو خود را خراب خواهم ساخت

بنایِ عهدِ قدیم استوار خواهم کرد

که می دانیم ساختن در ترکیب فعلی " ویران ساختن" به معنای " کردن" است. در ادبیات شعری معاصر نیز

 آیا مثلا در این خط از شعر نیما تصریف "دراستاده" از فعل مرکب " دراستادن" ( در+استادن) همان معنایی را می‌رساند که ایستاده یا استاده از فعل سادهٔ  " ایستادن/استادن" ؟

هست شب، همچو ورم کرده تنی گرم در استاده هوا

و آیا می‌توان به جای فعل‌ها مرکب " ساز دادن":(گریه)  و " خشک آمدن" در سطرهای زیر از شعر نیما را " گریستن" و " خشکیدن" گذاشت؟ در این صورت از بیان شعری نیمایی چه می‌ماند؟

هنگام که گریه می‌دهد ساز

این دود سرشت ابر بر پشت

خشک آمد کشتگاهم در جوار کشت همسایه

این درست که بگوییم زبان فارسی در پویایی خود از دیرباز تاکنون گرایش به ساختن فعل مرکب داشته است، اما و اگرچه این گرایش طبیعی این زبان است سرنوشت ابدی و محتوم آن نیست. ما امروزه بسیاری فعل‌ها راکد را می‌توانیم فعال کنیم و یا فعل‌ها فراموش شده در گویشهای گوناگون را در فارسی نوشتار بیاوریم و یا از نام‌ها به اصطلاح " مصادر جعلی " بسازیم که ساختار پیوندی زبان فارسی این امکان را به خوبی دراختیار می‌گذارد ودر فارسی امروز چنین نیز شده است.

زبان عربی در طول قرون وسطای تاریخ ایران زبان مکتوب دین و علم و تفاضل بوده است، اما هرگز نتوانست زبان فارسی را به اصطلاح به ساحت " آشپزخانه" براند و یا روانه گورستان زبان‌های باستانی سازد. شاهنامه فردوسی در طول قرون دژ دست نیافتنی و پابرجای زبان و فرهنگ فارسی دربرابر پورش زبان‌های بیگانه بوده است. از نگاه دوستدار یکی از موارد آسیب دیدگی زبان فارسی‏ دریک چشم انداز تاریخی (و در بعد " در زمانی" diachronic لابد!) تحمیل ساختار انعطاف ناپذیر و" الگویی" فعل عربی برساختار فعل " پیوندی" زبان فارسی بوده و در نتیجه زبانی پدید آمده که ملغمه ای از عربی و فارسی است که از دایره بسته آن ما سخنگویان به این زبان نمی‌توانیم پا فراتر گذاریم.[ii] می‌پرسیم دوستدار کدام زبان فارسی را مد نظر دارد ؟ زبان گفتاری جوامع ایرانی را یا زبان نوشتاری فارسی را در متون فلسفی، دینی و به ویژه ادبی؟ در سده‌های آن قرون وسطای ایرانی و در هنگامه و در پی ایلغارها و یورش‌های بیابانگردان به واحه ایرانی آیا اندیشه ای می‌توانسته صورت بندد و مجال بروز پیدا کند که زبان فارسی ناتوان از بیان آن می‌بوده است؟ آیا دوستدار فکر می‌کرده است که وام واژه‌های عربی در زبان فارسی چه به لحاظ معنا شناختی و چه به لحاظ آوا شناختی ( تلفظ) هنوز عربی هستند؟ همین واژه " متفکر" که دوستدار به تفصیل فرق آن را با " اندیشمند" شرح می‌دهد و از واژه‌های محبوب اوست، آیا واژه ای عربی است؟ در زبان عربی متداول متفکر به معنای شخصی است که تظاهر به اندیشیدن می‌کند نه به معنا و مفهومی‌که دوستدار از این کلمه مراد در نظر دارد.[iii] واژه "عشق" این پر بسامد ترین واژه در شعر فارسی که سعدی بر همان مبنای الگویی زبان عربی، مصدر " تعشق" و اسم فاعل "متعشق" را از آن ساخته، آیا واژه ای عربی است؟ این واژه حتا یکبار هم در قرآن نیامده است. دو ستدار می‌پرسد، " چطور می‌شود اندیشه ای فلسفی را به زبانی [عربی] گفت و نوشت که فعل بودن و داشتن ندارد؟" و نتیجه می‌گیرد که این بدان معنا نیست که ما چون هردو فعل را در فارسی داریم پس "فیلسوف پیشه" ایم.[iv] آری، و پس معلوم نیست که در زبان عربی که فاقد فعل ربطی - اسنادی "بودن" و" استن" است، ابن رشد و ابن عربی چگونه اندیشیده اند و چگونه توانسته اند مرز زبان خود را شکسته ودر فلسفیدنهای خود نسبتی را میان دو چیز به صورت نفی یا اثبات به تصور درآورند... آیا زبان فارسی با فعل اسنادی " است" و انگلیسی با داشتن فعل " is" زبان‌هایی رساتر از عربی هستند؟ و ما فارسی زبان‌ها که می‌توانیم این فعل را حتا صرف کنیم با افزودن شناسه‌های پیوسته (‏ استم، استی، است...) زبانی فصیح تراز انگلیسی و جهان فکری فراخ تری از انگلیسی زبانان داریم؟ همچنین او به فقدان فعل بسیط " داشتن" در زبان عربی اشاره می‌کند و این مثال را می‌آورد که در عربی گفته می‌شود " لا حکومته للبلاد. " و ترجمه می‌کند " این کشور حکومت ندارد. " که البته ترجمه جمله فارسی مورد نظر او به عربی می‌شود:‌ هذا البلد لیس لدیه حکومة.

دوستدار از کدام زبان فارسی سخن می‌گوید؟ از زبان رستم التواریخ می‌گوید یا از زبان دهخدا در سرمقاله‌ها یش؟ مبنای داوری‌های دوستدار حتا اگر ادعای رویکردی زبانشناختی به زبان داشته باشد، زبان نوشتاری است که آن هم معلوم نیست در کدام مقطع تاریخی واز چه زمانی و تا چه زمانی آن را در نظر دارد و در ارزیابی‌های خود با چه شاخص‌هایی این مقطع را تعیین کرده؟ در جایی می‌گوید اصولا زبان و فرهنگ ما مرده به دنیا آمده است، و در جایی دیگر مرگ زبان فارسی را از مرگ حافظ به این سو و تا زمان حاضر رقم می‌زند. همچنین می‌بینیم که پویایی ،گویایی و رسایی یک زبان را در توانمندی آن در بیان ایده ‏( زبان فلسفی) می‌داند و بیخود نیست که رد زبان نارسا و تباهگن فارسی را در دو ترجمه از کانت وهایدگر و یا بیانات مجلسی فیلسوفی معاصر درشرح "اقالیم حضور" حافظ و سعدی و خیام و مولوی پیدا می‌کند. زبان ادبی ( زبان انگاره‌ها  – ایماژها )، زبان روزنامه و زبان روزمره در تشریحات و تبینات نظری او از تحول تاریخی زبان فارسی یا در معرض بدخوانی قرار گرفته یا به کلی از نگاه او دور مانده است. آنجا نیز که به زبان ادبی پرداخته گاه به داوری‌های برمی‌خوریم سخت پرسش برانگیز، مثلا اینکه " ...ما که زبان رودکی و فردوسی را هم امروز نیز به راحتی چنان می‌فهمیم که گویی اکنون سخن می‌گویند."[v] این " ما" کیانند؟ آیا یک مهندس هوافضای تازه فارغ التحصیل شده است یا خود آرامش دوستدار؟ آیا خود دوستدار بیدل را به همان راحتی می‌خواند و فهم می‌کند که حافظ را؟  یا اینکه می‌گوید،" از شاهنامه که بگذریم، حتا نامی‌ازین سرزمین به عنوان زادگاه و پرورشگاه تمدن کهن برده نمی‌شود."[vi] این سخن را کسی می‌گوید که آشنایی چندانی و یا أصلا هیج حشر و نشری با ادب فارسی نداشته است. می‌پرسیم نامی‌از " ایران" برده نشده؟ یا از " زادگاه و پرورشگاه تمدن کهن" ‏( کذا درمتن آن هم به طنز)سخنی به میان نیامده است؟ نیز به این برداشت عجیب در سخنان او برمی‌خوریم که " بی جهت نیست که شاعران ما از رودکی گرفته تا فروغ ...جایی که عوالم عرفانی معنی پرور یا خویشگو در زبان چیره نبوده بلکه عناصر زبانی با زیست و زندگی سرو کار داشته متناسب با توانایی‌های فرهنگی و فردیشان هرچه اندیشیده اند و گفته اند در حد کمال بوده ...چون نخواسته اند و نکوشیده اند از مرزهای زبانی پا فراتر نهند. " [vii] زبان " خویشگو " یعنی چه وقتی که سخن بر سر متن به خود ارجاع دهندهٔ شعر است؟

فرق زبان شعر با زبان داستان وزبان رساله ای فلسفی چیست؟ مرزهای زبانی که این شاعران از آن قدمی‌فراتر نگذاشته اند در کجاها واقع شده است؟ از رویکردی ماتریالیستی به تاریخ این مطلق "زیر بنا" ست که "روبنا" را برمی‌سازد و به سوژگی شکل می‌دهد. بیراه نیست بگوییم این مطلق زیر بنا از نگاه دوستار در کتاب‌های دیگرش همانا ساختار دینی است و در این کتاب نظام بسته و مرزبندی شده و فرا تاریخی زبانی است که برآمده و ریشه گرفته از همان ساختار دینی است:  اسلام از هرکلمه این زبان فرو می‌چکد؛ ساختاری است صلب که ذهن از مرزهای آن هرگز گاهی فراتر نمی تواند بگذارد.

 دوستدار با اصول زبان شناسی سوسور آشناست و مرور او را براین اصول می‌توان برای آشنایی مقدماتی و دانشنامه‌ای با سوسور در این کتاب بازخواند، اما از دانستگی او بر ادامه و ژرفش دیدگاه‌های سوسور در مکاتب ساختار گرا و پسا ساختارگرای بعد از سوسور جز یکی دواشاره گذرا به فوکو نشانی نمی‌یابیم. از اینرو ست که در نهایت ذهن یا سوژه از نظر او تخته بند نظام دربسته زبان است و مهمتر اینکه این نظام در بسته از " من" و داده شده به " من" ست و "دیگر"ی را در تحول و گسترش کاربست‌های آن نقشی نیست. امروز ما به دنبال " چرخش زبانی" در مباحث نطری و ادبی، سوسور را در ادامه و گسترش نظراتش در مکاتب ساختارگرا و پساساختار گرا ست که باز می‌خوانیم و تا آنجا که به نظریه ادبی مربوط می‌شود باختین را در کنار سوسور می‌توانیم و باید بگذاریم. می‌توانیم بگوییم نشانههای زبانی در بعد دلالی و حتا زنجیرهٔ نحوی ( به صورت هنجار گریزی‌های شاعرانه) مدام در معرض "دیگر"ی و دستخوش تحول اند. با وامی‌از حافظ: این کارخانه ای است که مدام تغییر می‌کنند. می‌پرسیم در زبان فارسی از پیدایش چاپ و روزنامه تا مدرنیسم نیما و هدایت و پیآیندهای آن چه اتفاقی افتاده است؟ آیا آنچه در این دوره دربنیاد و رویه زبان فارسی رخ نموده (در برخورد با زبان‌ها  و اندیشه‌های دیگر و غیر بومی) ما را به تعریفی دیگر از دیالکتیک ذهن ( سوژه) و "دیگری" و بازتاب آن در زبان فرانمی‌خواند؟ آیا مثلا باید کل دستاوردهای داستانی به مفهوم مدرن را همچون اشکال " عاریه " ای از ادبیات غرب از ادبیات فارسی معاصر دور بریزیم؟ آیا موبی دیک ملویل و سرزمین هرز الیوت را مترجمان ایرانی می‌توانستند به زبان امیر أرسلان یا ترجیع بندها تف اصفهانی ترجمه کنند؟از نگاه دوستدار حتا در نقد ادبیات و فرهنگ نیز از آخوند زاده و تقی رفعت تا فاطمه سیاح و براهنی ما فقط " تعمیر کار " آثار گذشتگان داشته ایم! به کوتاه سخن دوستدار براین باور است که " ...هیچ اتفاق تکان دهنده و بیدار کننده درخور اعتنایی تاکنون در این فرهنگ نیفتاده است. هرچه بوده حقایق ابدی محض بوده و مانده است."[viii]

 در ادبیات معاصر اجراها و آموزههای نیمایی را اگر برآمدی از تحولی در دیالکتیک ذهن ( سوژگی ) و زبان یا به سخن دیگر، دیالتیک خود و دیگری همچون أساس نوآوری در زبان ادبی ندانیم، فقط می‌توانیم همچون فضلای ادبی هم عصر نیما آنها را تعرض به ناموس زبان تلقی کنیم. با خواندن این گفتهٔ نیما که" شاعری که شخصیت فکری دارد، توانایی خلق کلمات جدید را دارد."[ix] می‌پرسیم "تشخص فکری" شاعر در کجا و چگونه شکل می‌گیرد؟ بی شک در خلا شکل نمی‌گیرد. در میان معاصرانش "تشخص فکری" خود نیما چگونه شکل گرفته بود؟ یا وقتی این برخورد نوآورانه و متهورانه او با نحو زبان می‌خوانیم که " خیال نکنید قواعد مسلم زبان، در زبان رسمی‌پایتخت است؛ زور استعمال این قواعد را به و جود آورده است . مثلا به جای سرخورد، سرگرفت و به جای چیزی را از جا برداشت، چیزی را از جا گرفت را با کمال اطمینان استعمال کنید ."[x] می‌پرسیم آیا زبانی مرده و فاسد در فعل، زبانی مرده به دنیا آمده و سترون آیا امکان چنین بدعتهای کلامی‌را به نیما می‌داد؟ با ادعاهای دیگر دوستدار می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که پس رهنمودهای نیمایی نیز جز آشفتگی بیشتر در زبان فارسی حاصل دیگری به بار نیاورده است! آیا مشاهده دقیق همچون یکی از سازمایههای رویکرد مدرن در توصیف فضا و یک شیئ مادی منفرد در زبانی فقط محصور در خود و نه در معرض دیگری برای نیما مقدور می‌بود؟ مثلا آنجا که با رد این توصیف کلی از یک پل :

"در حین عبور به پلی کهنه و قدیمی‌که از شکاف سنگهای آن نباتات روییده شده بود [ که] فراز رودخانه واقع شده بود، برخوردند."

این توصیف دقیق و جزیی نگر را پیشنهاد دهد:

"در آنجا به پل " یاسل" برخوردند . این پل بسیار کهنه و قدیمی‌به نظر ما آمد. به مرور زمان از شکاف سنگهای آن چند شاخه خاکشیر و اسپند و خلفه وحشی سبز شده بود. حلفهها  گل داده بعضی گلهل پلاسیده شده بودند."[xi]

این نگاه جزیی نگر در توصیف را در "سگ ولگرد"، و به تعبیری دیگر، کاربست زبانی زنده و نزدیک به گفتار را در آفریدن یک فضا به مفهوم مدرن روایی آیا جز تلاقی ذهنیت ایرانی هدایت با دیگریت ادب مدرن اروپایی امکان پذیر کرده بود؟ آیا این تکه از داستان سگ ولگرد برای نمونه به همان زبانی نوشته شده که دوستدار سترونش خوانده است؟ که فقط می‌توان با آن "دوبلاژ"های ادبی ساخت:

یکطرف میدان درخت چنار کهنی بود که میان تنه‌اش پوک و ریخته بود، ولی با سماجت هرچه تمامتر شاخه‌های کج و کولهٔ نقرسی خود را گسترده بود و زیر سایهٔ برگهای خاک‌آلودش یک سکوی پهن بزرگ زده بودند، که دو پسربچه در آنجا به آواز رسا، شیربرنج و تخمه کدو می‌فروختند. آب گل‌آلود غلیظی از میان جوی جلو قهوه‌خانه، بزحمت خودش را می‌کشاند و رد می‌شد.

​